Rudy (też: Rudy Wielkie; niem. Rudy, Groß Rauden) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie raciborskim, w gminie Kuźnia Raciborska. W latach 1973-1977 miejscowość była siedzibą gminy Rudy. Ewolucja zapisów nazwy wsi Rudy przebiegała następująco: 1258 – Wladislaw, 1264 – Ruda, 1295 w kronice łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) miejscowość wymieniona jest jako Ruda. 1391 – Rudden – wariant niemiecki (czyt. Ruden), 1408 – Rawden, Rawdin – wariant niemiecki (czyt. Rauden), 1420 – Rauda (czyt. Ruda), 1475 w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w formie Ruda. II poł. XV w. – Rauden pocz. XVI w. – Raudten, Rauden – warianty niemieckie (oba czyt. Rauden) XVIII w. – Rauden, Rudy, Groß Rauden, 1830 – Rudeo (błąd pisarza lub zapis uszkodzony) 1888 – Ruda, 1918-1945 – Rudy, Groß Rauden, od 1945 – Rudy (Rudy Wielkie, urzędowo, następnie potocznie: Rudy Raciborskie, obecnie Rudy).

Przez ponad pięćset pięćdziesiąt lat cystersi obecni byli w dziejach Rud i Górnego Śląska. Położyli niemałe zasługi na polu gospodarki, oświaty i sztuki. Angażowali się w duszpasterstwo, tworzyli religijne bractwa, rozwijali ruch pielgrzymkowy. Zakładali kuźnice, stawy hodowlane, prowadzili szkoły. Mnisi w białoszarych habitach z niewyprawionej wełny stali się ważną częścią górnośląskiej historii. Kiedy cystersów zabrakło, o ich niegdysiejszej obecności przypominają przede wszystkim budynki świątyń i klasztorów. Wśród nich imponujący zespół dawnego opactwa w Rudach, który, odnowiony i adaptowany do nowych funkcji, ponownie służy dziś duchowemu rozwojowi mieszkańców regionu. Podniesione z ruin kościół i zabudowania klasztorne należą do najbardziej znaczących świadectw materialnej kultury Górnego Śląska. Przypominają o czasach, kiedy o obliczu krainy decydowali nie magnaci węgla i stali, lecz książęta i zakonnicy, a w górnośląskim krajobrazie dominowały nie kopalniane szyby i kominy, lecz wieże świątyń i zamków.

Pierwotną lokalizacją pierwszego opactwa cysterskiego na Górnym Śląsku miały być Woszczyce (dziś część gminy Orzesze). W roku 1238 kapituła generalna zakonu zleciła wizytację terenu przewidzianego pod fundację opatom konwentów w Mogile i Sulejowie. O zarzuceniu planów zdecydował być może najazd Mongołów w roku 1241. Do pomysłu fundacji klasztoru powrócono po połowie wieku. W roli fundatora wystąpił książę Władysław Opolski, podejmujący wysiłek podniesienia poziomu zagospodarowania swych ziem. Władca nie tylko sprowadzał zakonników, ale także wspierał osadnictwo przybywających z zachodu kolonistów i zlecał lokacje miast, m.in. Bytomia, Gliwic, Wodzisławia. Powstanie opactwa wpisuje się zatem w wielki proces cywilizacyjnego rozwoju Śląska i Europy Środkowej w XIII w. Dokładna data założenia klasztoru nie jest znana. Pierwszy znany dokument pochodzi z roku 1258, jednak w tradycji rudzkiego konwentu żywe było przekonanie o powstaniu klasztoru już w roku 1252. Pewne jest natomiast, że mnisi przybyli do doliny rzeki Rudy, w miejsce dotąd niezagospodarowane, z małopolskiego Jędrzejowa. To założone po 1147 roku opactwo było z kolei filią burgundzkiego Morimond, po łacinie zwanego Morimundus. Tłumaczy to obecność w herbie klasztoru w Rudach liter MORS.

Poza uprawą zbóż mnisi zajmowali się hodowlą ryb, browarnictwem, bartnictwem, produkcją węgla i smoły, a od XVI w. także kuźnictwem. Kilkadziesiąt lat po swoim powstaniu opactwo w Rudach zdolne było do założenia filii w Jemielnicy w pobliżu Strzelec Opolskich. Drugi klasztor cystersów na Górnym Śląsku, choć powstał przed rokiem 1289 prawdopodobnie jako fundacja możnych, podobnie jak Rudy rozwijał się dzięki hojności lokalnych książąt. Podobnie jak w przypadku pozostałych opactw śląskich cystersów, początki kryzysu klasztoru w Rudach wiążą się z wojnami husyckimi. Husyci pustoszyli okolice Gliwic, w tym prawdopodobnie samo opactwo, w latach 1428 i 1430. U progu fali ekspansji reformacji na ziemiach śląskich, wzrosła ranga rudzkiego konwentu. W roku 1510 opat Mikołaj IV uzyskał od papieża dla siebie i swoich następców prawo noszenia pontyfikaliów. Był to ostatni opat wybrany przy współudziale konwentu w Jędrzejowie. Związki z macierzystym opactwem zostały ostatecznie zerwane w roku 1585, kiedy cesarski dekret zamknął cudzoziemcom dostęp do stanowiska opata. Kolejne dekady XVI w. okazały się dla Rud wyjątkowo trudne. Bywały okresy, gdy z uwagi na swą słabość oba górnośląskie klasztory znajdowały się pod wspólnym zarządem. W ich wewnętrzne sprawy ingerować zaczęli biskupi. W 1616 roku klasztory w Rudach i Jemielnicy dołączyły do opactw dolnośląskich, uprzednio już inkorporowanych do czeskiej prowincji zakonnej, by wraz z nimi w 1651 roku utworzyć odrębną prowincję śląską. W międzyczasie rudzcy mnisi musieli stawić czoła zawierusze wojny trzydziestoletniej.

Klasztor był kilkakrotnie plądrowany i obciążany kontrybucjami. W 1625 r. liczba członków miejscowego konwentu spadła do pięciu. Zakończenie wojny zbiegło się w czasie z objęciem urzędu opata przez energicznego Andreasa Emanuela Pospela. Podczas trwających ponad trzydzieści lat rządów ten zdolny administrator dokonał uzdrowienia klasztornej gospodarki i naprawy finansów. Rozpoczął także budowę nowego kompleksu klasztornego. Ponadto sprawił nowe ołtarze dla klasztornej świątyni. Rozumne rządy Pospela położyły podwaliny pod dalszy rozwój opactwa, którego rola w życiu księstw opolskiego i raciborskiego wyraźnie wzrosła. Kolejni opaci zgromadzili jeden z największych na Górnym Śląsku księgozbiorów. W ostatnich dziesięcioleciach XVII w. i pierwszych osiemnastego stulecia dokończono budowę nowego klasztoru i pałacu opackiego. Około 1700 r. dokonano pierwszej wielkiej barokizacji wnętrza kościoła. Ćwierć wieku później wzniesiono nową fasadę świątyni i kaplicę Najświętszej Marii Panny, w której umieszczono słynący łaskami obraz Matki Boskiej Rudzkiej.

Cystersi zabiegali o upowszechnienie kultu tego wizerunku, który stał się celem pielgrzymek mieszkańców księstw opolskiego i raciborskiego. Po pruskiej aneksji większej części Śląska, rudzkie opactwo musiało adaptować się do nowych warunków politycznych i ekonomicznych. Już w 1743 r. obłożono je, podobnie jak inne majątki kościelne, pięćdziesięcioprocentowym podatkiem dochodowym. W kolejnych latach wprowadzono wymóg uzyskania przed wstąpieniem do wspólnoty zakonnej specjalnej licencji od władz świeckich. W tym czasie rozwijano też działalność gospodarczą. W 1747 w Stodołach cystersi uruchomili pierwszy na Górnym Śląsku wielki piec opalany węglem, co doprowadziło do przejściowego zastoju w produkcji żelaza we wschodniej części regionu. Z nakazu pruskich władz klasztor musiał podjąć się przedsięwzięć, których część z perspektywy czasu uznać wypada za ryzykowne: utrzymywał barkę na Odrze, uprawiał drzewa morwowe i tytoń, obsadzał drzewa lipami.

Od 1744 roku Rudy stały się znaczącym ośrodkiem kształcenia młodzieży. Rozpoczęło wówczas działalność czteroklasowe gimnazjum, wzorowane na podobnych placówkach jezuickich. Działał przy nim teatr, dla którego wzniesiono nawet specjalny lokal. Początkowo szczególny nacisk kładziono w gimnazjum na naukę łaciny. Uczono także matematyki, geografii, śpiewu, muzyki, greki, elementów historii, przyrody i polityki. Bernard Thill, jeden z opatów, na własny koszt zapewnił możliwość nauki francuskiego i włoskiego. W 1765 r. władze pruskie, dążąc do ujednolicenia systemu oświaty, nakazały stosowanie metodyki Johanna Ignaza Felbigera, opata klasztoru augustianów w Żaganiu. W związku z reformą wprowadzono naukę języka niemieckiego. Najsłynniejszym wychowankiem gimnazjum, które działało jeszcze przez sześć lat po sekularyzacji opactwa, był Karl Godulla – jeden z pionierów przemysłu na Górnym Śląsku. Znany jako „król cynku” dzięki uporowi i pomysłowości mimo pośledniego pochodzenia zrobił błyskotliwą karierę stając się jednym z najbogatszych przedsiębiorców w tej części Królestwa Prus. Mimo rozmaitych problemów ostatni opaci rudzkiego klasztoru nie zaniechali inicjatyw artystycznych.

Tuż po połowie XVIII stulecia powstały nowy ołtarz główny i loża opacka, zaś w latach 1785-90 zrealizowano kompleksową modernizację wystroju świątyni. Było to ostatnie przedsięwzięcie tego typu podjęte przez śląskich cystersów. Dnia 26 listopada 1810 roku królewski komisarz odczytał w Rudach edykt sekularyzacyjny. Tym samym dobiegła kresu wielusetletnia historia klasztoru cystersów. Pozostały jednak materialne świadectwa ich obecności.

Więcej: www.rudy-opactwo.pl