Od IV w. św. Barbara[1] czczona jest w Kościele katolickim jako patronka konających i dobrej śmierci. Na początku miało to związek ze skutkami wojen i klęsk żywiołowych. W czasach nowożytnych obyczaj czczenia św. Barbary przyjął się zwłaszcza wśród ludzi wykonujących zawód połączony z niebezpieczeństwem dla życia.
Problemy te rozumieli również Cystersi, którzy dla swojej społeczności stworzyli warunki rozwijania i pogłębiania kultu św. Barbary. Autor dziejów opactwa w Rudach dr Augustyn Potthast w związku z tym wymienia dwa wydarzenia. Pierwsze to konsekracja 5 grudnia 1701 r. przez ówczesnego opata Bernarda II ołtarza św. Barbary. Drugie to powołanie 13 września 1736 r. w kościele rudzkim przez opata Bernarda III Thiela Bractwa św. Barbary[2]. Celem tego Bractwa było zrzeszenie wiernych dla czczenia i rozszerzania kultu św. Barbary poprzez własne nabożeństwa, modlitwy, ćwiczenia duchowe i naśladowanie cnót Świętej. W pierwszym okresie istnienia Bractwa jego członkami byli przede wszystkim parafianie, pracownicy zatrudnieni w dobrach klasztornych, ich rodziny oraz sami zakonnicy[3].
13 lutego 1739 r. Bractwo św. Barbary w Rudach Wielkich erygował papież Klemens XII. Cztery razy w roku: w niedzielę po św. Józefie, św. Jakubie, św. Janie i św. Jadwidze członkowie Bractwa gromadzili się w kościele przy ołtarzu św. Barbary, "aby w serdecznych słowach przypomnieć godzinę śmierci i w rzewnych słowach modlitwy o szczęśliwe z tego padołu zejście prosić". Ołtarz Świętej stał po stronie ambonki, obok stalli zakonników. Członkowie Bractwa korzystali z własnego modlitewnika, który zawierał przywileje brackie, modlitwy, koronki i litanie do św. Barbary[4].
Odkąd 4 grudnia 1744 r. przy klasztorze w Rudach powstało gimnazjum również jego uczniowie uczestniczyli w zgromadzeniach i przyłączali się do Bractwa. W czasie odbywanych spotkań, czy jak chce kronikarz "schadzek bractwa" deklamowali okolicznościowe wiersze i śpiewali modlitwy do św. Barbary. 29 lipca 1745 r. wystawiono sztukę mówiącą o założeniu Bractwa św. Barbary[5].
Z czasem działalność Bractwa rozszerzyła się poza parafię, szczególnie na miejscowości przemysłowe. Do Bractwa licznie wstępowało również kapłani i zakonnicy, szlachta z bliskich i dalszych okolic. Przyjęcie nowych członków do Bractwa odbywało się zawsze bardzo uroczyście. Kandydaci składali przyrzeczenie i wpisywani zostali do specjalnego albumu członków Bractwa.
Sekularyzacja zakonu w 1810 r. i zamknięcie gimnazjum w 1816 r. przerwało sławny okres istnienia Bractwa, którego cenny majątek został rozdany parafiom. Niektóre paramenty liturgiczne przekazano do kościoła św. Jadwigi w Berlinie[6]. W parafii pomimo tych przeszkód nadal działało Bractwo św. Barbary. Ich spotkania były ogłaszane w miarę regularnie, raz na miesiąc, osobne Msze zamawiano za zmarłych i żyjących ich członków[7].
Jak ocenia współczesna Encyklopedia Katolicka istnienie Bractwa św. Barbary przy kościele w Rudach wywarło znaczący wpływ na rozwój podobnych bractw w innych regionach przemysłowych Śląska. Miało też wpływ na powstanie górniczej Barbórki, nie tylko na Śląsku, ale również w nadreńskich i westfalskich regionach górniczych[8].
ks. Kazimierz Tomasiak
[1] Według legend i opowiadań, Barbara żyła w III w. w Nikomedii (dzisiejsz Turcja). Była jedyną córką zamożnego poganina imieniem Dioskorus. Ojciec Barbary polecił zbudować wieżę, aby w niej umieścić córkę odznaczającą się nieprzeciętną urodą. W wieży, w której przyszło jej żyć św. Barbara kazała wybić trzecie dodatkowe okno. To trzecie okno spełnia w legendzie wyraźnie funkcje symboliczne. Wskazywało na Trójcę św., a więc sygnalizowało kierunek zainteresowań religijnych św. Barbary. Według tradycji Św. Barbara miała otrzymywać nauki w wierze chrześcijańskiej z ust jednego z najwybitniejszych teologów starożytności – Orygenesa. Pomimo zakazu ojca przyjęła chrzest. Rozgniewany tą decyzja ojciec ściął ją własnoręcznie mieczem. W chwili śmierci towarzyszył jej anioł. Mord na córce spotkał się z natychmiastową reakcją niebios. Piorun zabił ojca – kata tuż po męczeńskiej śmierci córki. Opowiadanie o życiu i śmierci św. Barbary znalazło się w licznych tekstach liturgicznych, w tym szczególnie w kalendarzach i wspomnieniach liturgicznych kilku diecezji polskich, niemieckich, szwedzkich, a także w diecezji Utrecht i Konstancja. Wszystkie najważniejsze momenty opowiadania staną się atrybutami w ikonografii św. Barbary. Św. Barbara posiada kilka atrybutów. Zwykle jest przedstawiana na tle wieży o trzech oknach (symbol wiary, Trójcy św.) i z mieczem lub palmą (symbole męczeństwa). Prócz tego św. Barbara przedstawiana jest z kielichem w ręku, z którego wyłania się hostia.
[2] H. Gerelic, Gimnazjum Cysterskie w Rudach Wielkich 1744-1816. W świetle ,,Origo Humaniorom Studiorum Raudae”, Lublin 1978, maszynopis, s.143, zob. F. Wolnik, Służba Boża w Rudzkim Opactwie Cystersów, Opole 2006, s. 80.
[3] L. Durszlak, Bractwo św. Barbary w kościele Wniebowzięcia NMP w Rudach Wielkich w latach 1736-1810, maszynopis, s. 1-2.
[4] Tamże, s.2.
[5] H. Gerelic, Gimnazjum Cysterskie…, s. 141.
[6] Tamże.
[7] J. Kopiec, dz. cyt., s. 68.
[8] J. Wzorek, Barbara, EK I, k.18.
